شناسایی منشأ تغذیه و بررسی خصوصیات فیزیکو-شیمیایی چشمه کارستی بی بی تلخون

چشمه بی بی تلخون با متوسط تخلی? سالانه بیش از m3/s 5/1 متر مکعب بر ثانیه، یکی از پرآبترین چشمه های کارستی استان خوزستان است که در کمر شکسته تاقدیس پابده، در راستای زون خرد شده حاصل از عملکرد راندگی پنهان پابده و در جناح چپ رودخانه تالوگ ظهور می یابد. از لحاظ تکتونیکی، حوضه کارستی تغذیه کننده چشمه بی بی تلخون (حوضه کارستی ادیو) جزئی از زون های برشی راستالغز چپ بر بالارود و راستالغز راست بر ایذه می باشد که در زون کمربند ساده چین خورده زاگرس واقع گردیده است. این گسل های کششی در برقراری ارتباط هیدرولیکی بین منابع آبی محدوده مطالعاتی و افزایش آبدهی چشمه های بعضی از حوضه های کارستی دارای کمبود آبدهی مانند حوضه های کارستی کمارون و ادیو نقشی مهمی ایفا نموده اند. بررسی اجمالی بیلان هیدرولوژیکی نشان می دهد که منبع اصلی تغذیه کننده چشمه یعنی آبخوان کارستی ادیو، حداکثر می تواند حدود یک سوم از آبدهی چشمه را تأمین کند. همچنین نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل هیدروگراف چشمه در سال آبی 88-87 نیز نشان می دهد، حتی در ماه های مهر 87، خرداد و مرداد 88 که بارندگی وجود ندارد، آبدهی چشمه پیک می دهد. از اینرو هدف اصلی از پژوهش حاضر، تعیین مهمترین منابع درگیر در امر تغذیه چشمه بی بی تلخون می باشد. بر اساس مطالعات بیلان هیدرولوژیکی منابع آبی محدوده مطالعاتی، 5 مولف? ورودی می توانند در امر تغذیه چشمه بی بی تلخون مشارکت داشته باشند که 4 مولفه آن از نوع خودزا و 1 مولفه دیگر هم از نوع دگرزا هستند. مولفه های خودزا شامل آبخوان آهکی- دولومیتی سازند آسماری حوضه کارستی ادیو و آبخوان های آهکی ایلام- سروکِ حوضه های کارستی لیلی- کی نو، محال باخ و منگ رضا- شیرگون هستند. تنها مولفه دگرزا نیز شامل رودخانه تالوگ می باشد. مولفه های خودزا به طور دائمی و مولفه دگرزا به صورت موقتی در امر تغذیه مشارکت دارند. البته نوار باریکی از کارست های تبخیری سازند گچساران در تماس با کارست ادیو که آبخوان کارستی مشترکی را بوجود آورده و بیشتر به صورت کیفی چشمه را تغذیه می کنند، می توانند جزء مولفه دگرزا بحساب آیند. از بین مولفه های خودزا، آبخوان کارستی ادیو بیشتر به صورت انتشاری و آبخوان های کارستی مجاور بیشتر به صورت مجرایی در تأمین آبدهی چشمه مشارکت دارند. از بین مولفه های خودزا، آبخوان کارستی ادیو بیشتر به صورت انتشاری و آبخوان های کارستی مجاور بیشتر به صورت جریانات مجرایی در تأمین آبدهی چشمه مشارکت دارند. در دوره قبل از بارندگی منابع آبی تغذیه کننده چشمه بی بی تلخون، آبهای دریافتی از حوضه های کارستی مجاور و آبهای بخش های اپی کارستی کوه ادیو می باشند. در این دوره آب های ناشی از ذوب برف سطح حوضه های کارستی مجاور، پس از نفوذ به بخش فراتیک عمیق، در راستای راندگی های مهم منطقه به سمت دماغ? جنوب شرقی تاقدیس های میزبان این آبخوان ها هدایت می شوند. در مرحل? بعد، این آب ها توسط کانال های عمیق زیرزمینی طولی و عرضی (که حاصل عملکرد زون های برشی ایذه و بالارود هستند) به سمت حوضه های کارستی پایین دست یعنی حوضه های کارستی ادیو و کمارون جریان می یابند. سپس بخشی از این آب-ها پس از برخورد به سد هیدرولیکی به نام راندگی پنهان پابده، در موقعیت شکل گیری دولین ها (محدوده دماغ? جنوب شرقی تاقدیس پابده) که به عنوان زون تقسیم آب زیرزمینی در نظر گرفته شده بالا آمده و وارد مخزن کارستی ادیو می شوند. این آبهای تغذیه ایی پس از ورود، در اثر تماس با لایه های نمکی سازند گچساران و اختلاط با شورابه های ناشی از آن، کیفیت آنها تحت تأثیر قرار گرفته و از همین رو با افزایش شوری آب چشمه بی بی تلخون، تیپ غالب آب آن نیز از بیکربناته- کلسیک به کلروره (بیکربناته)- سدیک (کلسیک) تغییر یافته است. این مسئله در تمامی دوره های زمانی صادق است. همچنین بخشی هم از آبهای ورودی توسط کانال های عمیق زیرزمینی (ناشی از عملکرد گسل های امتدادلغز مورب پی سنگی) از زیر موقعیت دولین های شکل گرفته، در راستای راندگی پابده و در ادامه آن راندگی پنهان اندیکا، به سمت حوضه کارستی پایین دست یعنی حوضه کارستی کمارون هدایت شده و صرف تغذیه چشمه بزرگ سبزآب می شوند. در دوره بارندگی علاوه بر افزایش درصد مشارکت منابع آب کارستی مجاور، با آغاز فعالیت رودخانه تالوگ، تعداد مولفه های تغذیه چشمه بی بی تلخون نیز افزایش می یابد. با اینکه بررسی روند تغییرات پارامترهای فیزیکو- شیمیایی و هیدروگراف چشمه بی بی تلخون، تغذیه این چشمه توسط رودخانه را در هاله ایی از ابهام قرار داده است، اما با توجه به تأیید مسئله فرار آب رودخانه با استفاده از بررسی های هیدرولوژیکی، احتمال داده می شود که رودخانه به طور غیر مستقیم در امر تغذیه چشمه دخالت داشته باشد. در دوره بعد از بارندگی، وضعیت تغذیه حد واسط دو دوره قبلی است. بطوریکه با گذشت زمان شرایط به سمت دوره قبل از بارندگی میل می کند و درصد مشارکت آب های تغذیه کننده کاهش و به تبع آن میزان شوری آب چشمه نیز به طور نسبی افزایش می یابد. بدین ترتیب، منابع کارستی مجاور در تمامی دوره ها نقش اصلی را در امر تغذیه چشمه بی بی تلخون دارند. بطوریکه از بین این منابع، حوضه های کارستی لیلی- کی نو به دلیل طولانی بودن زمان ماندگاری ذوب توده های برفی سطح آن، نسبت به دیگر حوضه های کارستی نقش پر رنگتری در امر تغذیه چشمه دارند.